جامعه- محبوبه علی‌پور: به استناد آمارهای رسمی، در سال‌های اخیر همگام با بسیاری از جوامع دیگر، سهم خانوارهای زن‌سرپرست در کشور رشد چشمگیری داشته است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۷۵ سهم این خانوارها از کل خانوارهای کشور حدود 4/8 درصد بوده، در حالی که بر مبنای اطلاعات سرشماری‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ این سهم به بیش از ۱۲ درصد رسیده است. بدیهی است علاوه بر این سهم، شمار این خانوارها نیز در طول زمان افزایش یافته است. از دلایل این موضوع می‌توان به افزایش تمایل به تشکیل خانوارهای تک‌نفره، افزایش نرخ طلاق، عدم ازدواج مجدد زنان بی‌همسر بر اثر طلاق یا فوت همسر، اعتیاد و مهاجرت سرپرست خانوارها اشاره کرد.

 عواملی چون طلاق، فوت یا اعتیاد همسر، چندهمسری مردان، از کارافتادگی و رها شدن توسط مردان گاهی موجب آسیب‌پذیر شدن خانوارهای زن‌سرپرست در جامعه می‌شوند که لازم است مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران قرار گیرد.

*حذف تدریجی خانواده‌های مرد سرپرست

سازمان بهزیستی از جمله نهادهای متولی حمایت از زنان سرپرست خانوار سازمان بهزیستی است که می‌تواند مرجع معتبری برای تشریح وضعیت زنان یادشده به حساب بیاید.

دکتر فریبا درخشان نیا، مدیر دفتر توانمندسازی زنان و خانواده این سازمان با اشاره به روند رو به افزایش این پدیده می‌گوید: درحال حاضر حدود 180 هزار خانوار زن سرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی هستند که اگر بخواهیم این خانوارها را با تعداد اعضای خانوارها محاسبه کنیم، تعدادشان به 430 هزار نفر می‌رسد. همچنین 40 هزار خانوار زن سرپرست نیز در پشت نوبت دریافت خدمات هستند.

دکتر درخشان نیا تأکید می‌کند: عمده مسائل زنان نیازمند خدمات حمایتی ناشی از ضعف دانش و مهارت،نبود امکانات مالی و اقتصادی است. این درحالی است که از مشکلات این زنان بحث نداشتن ضامن و وثیقه در زمان دریافت تسهیلات اشتغال است که از گذشته نیز وجود داشته و همچنان ادامه دارد؛ زیرا متأسفانه اقدام مؤثری در راستای رفع  یا کاهش آن صورت نگرفته است.

وی در ادامه می‌افزاید: البته تمامی این افراد نیازمند خدمات حمایتی نیستند، چنان که بسیاری از بانوان سرپرست خانوار در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی نقش آفرین هستند و حتی افراد و گروه‌های دیگر جامعه را حمایت می‌کنند. این در حالی است که یکی از چالش‌های فراروی زنان سرپرست خانوار مسائل فرهنگی جامعه است که البته کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. به هر حال باید تأکید داشت که زنان سرپرست خانوار گروهی ارزشمند و شرافتمند هستند که با باور به توانایی‌ها و تلاش‌های آنان می‌توان چالش‌های بسیاری را حل کرد.

• تسهیلات بانکی چشم انتظار وثیقه و ضامن معتبر

بر اساس آمارهای موجود بیش از یک سوم زنان سرپرست خانوار از حمایت نهادهای اجتماعی برخوردار هستند؛ در حالی که با روند رو به رشد آسیب‌ها انتظار                می‌رود بر تعداد این زنان افزوده شود.

دکتر عبدالرضا عزیزی؛ عضو کمیسیون اجتماعی مجلس نیز با اشاره به اینکه بخشی از دلایل افزایش جمعیت زنان سرپرست خانوار ناشی از روند بروز آسیب‌های اجتماعی همانند بیکاری، طلاق و اعتیاد است، می‌گوید: زنان سرپرست خانوار با مشکلات متنوعی مواجه هستند که جدی‌ترین آن را باید اشتغال و ضعف در کسب درآمد دانست؛ زیرا با وجود سیاست‌هایی که برای توان افزایی این بانوان صورت گرفته، اغلب آن‌ها برای تشکیل و تداوم اشتغال خود با مشکل مواجه‌اند، چنان که  به دلیل نبود پشتوانه و ضامن معتبر امکان دریافت تسهیلات تعریف شده را ندارند درحالی که این تسهیلات با سودهای اندک 4 تا 6 درصد می‌تواند فرصت مناسبی برای ایجاد کسب و کار باشد. به هرحال برای رفع این معضل دولت و نهادهای حمایتی می‌توانند ضمانت این زنان را برعهده بگیرند.

*طرحی حمایتی در سایه بیم‌ها و امیدها

در سال‌های اخیر طرح‌ها و برنامه‌های متنوعی برای توانمند سازی این گروه از زنان مطرح شده که از جمله این موارد می‌توان به بیمه زنان سرپرست خانوار اشاره کرد؛ زیرا در روزهای گذشته متولیان امر بر اجرای مجدد و البته اثر بخش آن در سال جاری تأکید کرده‌اند؛ چنان که شنیده می‌شود در سال جاری برای بیمه این  افراد مبلغ ۲۳۰ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است.گرچه باید نسبت به اجرای برنامه‌های اجتماعی همچنان امیدوار بود، اما تجربه وعده‌های مکرر و بی‌فرجام اجرای این طرح موجب شده زنان سرپرست خانوار نیز دل به این امید خوش نکنند.

پروین هدایتی، معاون سابق سرمایه‌های اجتماعی معاونت امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری با  اشاره به روند پر افت وخیز طرح یاد شده، اظهار می‌کند:  اصل این طرح درقالب بیمه زنان خانه دار بود که به دلیل کمبود منابع پایدار مقررشد زنان سرپرست خانوار در اولویت اجرا قراربگیرند که حدود یک میلیون نفر  از 19 میلیون نفر زن خانه دار را  شامل می‌شدند. این درحالی است که به دلیل مشکلات قانونی و تأمین منابع مالی اجرای آن همواره دچار وقفه شده است. به هر حال طرح مکرر این برنامه سخن تازه‌ای نیست و برای زنان سرپرست خانوار نیز نتیجه‌ای نخواهد داشت؛ چراکه تجربه چند ساله اجرای این طرح نشان داده در عمل این سازمان‌های بیمه بوده‌اند که از مواهب طرح برخوردار شده‌اند.این برنامه چند سال با تأمین منابع کافی به اجرا درمی‌آید، اما به دلیل مشکلات اقتصادی آن را معلق می‌کنند. به هر حال رابطه بیمه‌ای متکی بر بیزنس و کسب و کاربوده و قوانین خاصی دارد که با قطع این رابطه سوابق بیمه نیز مخدوش می‌شود. بنابراین  تا زمانی که ساختار منسجم و منابع پایداری براین قضیه تعریف نشود، محکوم به ناکامی است.

*درهم تنیدگی مسائل اجتماعی

بنابر شواهد طی سال‌ها برنامه‌های حمایتی و توان افزایی بسیاری برای جامعه زنان بویژه بانوان سرپرست خانوار تدوین و تبیین شده که به سرانجام نرسیده است، اما چرا؟

دکتر رخشانی نیا در پاسخ می‌گوید: مشکلات و مسائل اجتماعی بسیار پیچیده و درهم تنیده است که بدیهی است بهبود هر مشکل یا مسئله اجتماعی مستلزم همراهی و همفکری تمام سیستم‌های مؤثر جامعه هستند.از همین رو شاید بتوان گفت که نهادها و فرایندهای تولید زنان سرپرست خانوار، هیچ گونه همراهی و مشارکتی در ارتقا و بهبود وضعیت این زنان ندارند.برای مثال  تعداد بسیاری از این بانوان پس از فوت همسر نیازمند خدمات حمایتی شده‌اند، در حالی که اگر سیستم بیمه‌ای فراگیر وجود داشت، آن‌ها هیچ گاه نیازمند دریافت حمایت از سازمان‌ها و ارگان‌ها نمی‌شدند.در واقع تا زمانی که چنین سیستم بیمه‌ای وجود ندارد، این مشکل باقی می‌ماند و فقط به تعداد متقاضیان دستگاه‌های حمایتی افزوده                   می‌شود.

مدیر دفتر توانمندسازی زنان و خانواده سازمان بهزیستی با اشاره به موانع اجرای سیاست‌های حمایتی تصریح می‌کند: اگر قوانین و سیاست‌های نوشته و نانوشته در جامعه بتواند افراد گروه مورد هدف را در مسیر مناسبی هدایت کند، به طورحتم می‌تواند اثرگذار باشد.حال آنکه در شرایط موجود قوانین و یا نحوه اجرای قوانین مرتبط با زنان یا خیلی جزیی بوده یا آنکه مبتنی بر نیازها مطرح نشده‌اند.

• باید چه کرد؟

در سال‌های اخیر حمایت‌های فراگیری از زنان سرپرست خانوار توسط دولت و مجلس صورت گرفته که می‌توان به تخصیص بودجه‌ای افزون بر 20 میلیارد تومان برای اجرای برنامه‌های توانمندی آن‌ها اشاره کرد.

به گفته مسئولان در حال حاضر با تعیین متولی واحد برای ساماندهی مسائل اجتماعی اقدام‌های مؤثری در این خصوص صورت گرفته است. همچنین با تشکیل شورای عالی اجتماعی که در ترکیب آن مدیران ارشد کشور حضور دارند و جلسات آن نیز منظم برگزار می‌شود، فرصتی برای سیاست‌گذاری‌های منسجم و اجرای مؤثر برنامه‌ها فراهم شده است.از این رو پیش بینی می‌شود با تداوم این رویه گام‌های مؤثری برای کاهش مشکلات اجتماعی برداشته شود. البته باید توجه داشت تنها مسائل سیاست‌گذاری نمی‌تواند حلال مشکلات باشد؛ چرا که بسیاری از مشکلات جامعه ما از جمله در مقوله زنان سرپرست خانوار ریشه در مسائل فرهنگی و غفلت از آن‌ها دارد.